Ryzyko zmian prawnych na IKE i IKZE (edycja 2016)

Najchętniej w ogóle nie pisałbym takich artykułów. Najchętniej żyłbym w świecie, w którym wszystko jest gwarantowane na zawsze, nic nie ma prawa się zmienić, a już na pewno nie na moją niekorzyść.

Niestety nie żyjemy w takim świecie. Nie ma gwarancji, że IKE i IKZE, czyli indywidualna część tzw. trzeciego filaru, będzie zawsze działała na takich samych zasadach jak dzisiaj. Zdaję sobie sprawę, że to może brzmieć niepokojąco. Wszyscy chcielibyśmy dla swoich oszczędności gwarancji, totalnego bezpieczeństwa i przewidywalności.

Z komentarzy i emaili od czytelników wiem, że wobec IKE i IKZE jest szczególnie dużo sceptycyzmu. Dość często spotykam się z określeniami typu „pułapka”, „drugie OFE”, "będzie konfiskata", „państwo ukradnie”, itp. W tym artykule postaram się w bardziej systematyczny sposób zastanowić się, jakie jest ryzyko zmian prawnych na IKE i IKZE.

Aktualizacja 4 lipca 2016: Ministerstwo Rozwoju zapowiada plany zmian w systemie emerytalnym, które prawdopodobnie kompletnie zmienią IKE i IKZE.

Jak mam zamiar „rozkminić” ten problem? Opiszę kilka scenariuszy na przyszłość, które wydają się powtarzać w rozmowach o IKE i IKZE, a potem do każdego z nich przypiszę prawdopodobieństwo jego wystąpienia.

Na przykład, prawdopodobieństwo 99% oznacza, że moim zdaniem jakieś wydarzenie praktycznie na pewno będzie miało miejsce. Prawdopodobieństwo 5% oznacza, że moim zdaniem coś raczej się nie wydarzy.

Kluczowe jest w tym wszystkim wyrażenie „moim zdaniem". Przypisuję tym scenariuszom subiektywne prawdopodobieństwo. Krótko mówiąc: tak mi się wydaje. W dniu publikowania tego artykułu tak to widzę.

Zacznę od wersji dla leniwych. Wszystkie scenariusze, o których piszę w tym tekście zebrałem w jednej tabelce i przypisałem im (subiektywne) prawdopodobieństwo wystąpienia.

Jestem praktycznie pewien, że indywidualne konto emerytalne i indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego będą się w przyszłości zmieniały.

Dlaczego? Na to wskazuje ich historia. Ustawa o IKE i IKZE była już wielokrotnie nowelizowana.

W 2009 podwyższono limit wpłat na IKE ze 150% przeciętnego wynagrodzenia do 300% przeciętnego wynagrodzenia.

W 2010 umożliwiono dokonywanie wpłat na IKE obywatelom Polski bez względu na ich miejsce zamieszkania i pracy oraz obywatelom innych państw UE.

W 2012 rozszerzono listę instytucji finansowych obsługujących IKE i IKZE o powszechne towarzystwa emerytalne z ich dobrowolnymi funduszami emerytalnymi.

W 2014 wprowadzono jednakowy limit wpłat na IKZE w wysokości 120% przeciętnego wynagrodzenia oraz wprowadzono 10% podatek ryczałtowy od wypłat z IKZE.

Jak dotąd były to korzystne zmiany prawne. Nie wiem, jakie będą kolejne (chociaż kilka konkretnych nawet zaproponowałem). Warto jednak pamiętać, że zmiany mogą być zarówno na niekorzyść, jak i na korzyść oszczędzających.

Oceniam, że jakieś zmiany są konieczne przede wszystkim dlatego, że IKE i IKZE uchodzą za nieskuteczne. Za mało ludzi o nich wie. Za mało ludzi w ten sposób oszczędza. Są zbyt skomplikowane. W efekcie w skali całego społeczeństwa nie rozwiązują problemu braku długoterminowych oszczędności. A jeśli nie rozwiązują problemu, powinny być reformowane.

Przyjmuję tę logikę ze sporą rezerwą. Mi (i wielu innym oszczędzającym w ten sposób) IKE i IKZE pomagają rozwiązać mój indywidualny problem. W tym sensie, w skali mikro są to skuteczne narzędzia.

Jeśli ktoś wymyśli sposób, żeby upowszechnić IKE i IKZE, ale jednocześnie pozwolić ludziom rozwiązywać dzięki nim swoje indywidualne problemy i dostosowywać je do swoich indywidualnych okoliczności życiowych, będzie OK.

Z mniejszym entuzjazmem przyjąłbym sytuację, w której argument o „porażce” IKE i IKZE w skali makro posłużyłby do zanegowania ich indywidualnego charakteru i narzucenia wszystkim takich samych, „systemowych” rozwiązań.

Uważam, że IKE i IKZE powinny pozostać bardziej elastycznym, indywidualnym narzędziem do oszczędzania. Jak najbardziej trzeba je udoskonalać, ale nie zamieniać w coś powszechnego, przymusowego, z narzuconymi i niemożliwymi do zmienienia ustawieniami.

Kandydata do rozwiązania problemu braku dodatkowych oszczędności emerytalnych w sposób bardziej systemowy upatrywałbym raczej w Pracowniczych Programach Emerytalnych.

IKZE wydaje mi się z wielu powodów bardziej „kruchą” konstrukcją niż IKE.

Wystarczyłaby reforma podatków w Polsce, która całkowicie usuwa wszystkie ulgi w podatkach PIT, a gromadzenie oszczędności na IKZE w obecnej formie przestałoby mieć jakikolwiek sens.

Wystarczyłoby wprowadzenie większej ilości progów podatkowych i podwyższenie podatków osobistych, a oszczędzający na IKZE odczuliby to przez pogorszenie warunków przedterminowego zwrotu. Z drugiej strony podwyżki podatków zwiększyłyby atrakcyjność ulgi powiązanej z wpłatami na IKZE.

W ogóle IKZE jest mocno wychylone w kierunku zamożniejszej i lepiej radzącej sobie części społeczeństwa. Trzeba szczerze przyznać, że to nie ona najbardziej potrzebuje dodatkowego wsparcia ze strony państwa w budowaniu oszczędności na emeryturę.

Do takiego modelu zdajemy się dążyć. Jak działałoby to w praktyce?

W momencie podejmowania pierwszego zatrudnienia, pracodawca automatycznie zapisuje każdego pracownika do PPE, IKE i IKZE. Składka nie pochodzi z ubezpieczenia społecznego (ZUS), tylko jest dodatkowym obciążeniem dla pracodawcy i pracownika. W pierwszych latach bardzo małym, potem coraz wyższym.

W tym scenariuszu każdy może bez problemu wypisać się z trzeciego filaru zorganizowanego przez pracodawcę. Może też przenieść IKE i IKZE do innego dostawcy i wziąć za nie indywidualną odpowiedzialność.

Być może zostaną połączone, żeby nie mnożyć bytów i nie wywoływać zamieszania w społeczeństwie, które nie jest specjalnie wyrafinowane, jeśli chodzi o kwestie prawne i finansowe.

Być może dostaną inną nazwę, żeby sprawić wrażenie „nowego otwarcia” i jakiegoś przełomu w sposobie funkcjonowania systemu emerytalnego.

W takim scenariuszu najciekawsze byłoby to, jak rozwiązane zostałoby przejście „starych” właścicieli IKE i IKZE do „nowego” mechanizmu. Obstawiam, że zostaliby potraktowani godnie. W sensie – raczej nie spotkałaby ich żadna „kara” za to, że oszczędzali wcześniej na IKE i IKZE.

Gdyby było inaczej, nowy mechanizm od początku obciążony byłby złą reputacją – kto uwierzyłby w rozwiązanie, które na starcie dyskryminuje osoby, które do tej pory przezornie i odpowiedzialnie gromadziły dobrowolne oszczędności?

IKE wydaje mi się znacznie solidniejsze niż IKZE. Jest też prostsze w działaniu i mniej przechylone w stronę zamożniejszej części społeczeństwa.

Co by mimo wszystko mogło pójść źle? Na przykład wypłaty z IKE mogłyby zostać opodatkowane na takiej samej zasadzie jak zwykłe formy oszczędzania, np. depozyty bankowe. Od zakumulowanych dochodów kapitałowych trzeba by odprowadzić podatek Belki (19%) lub nowy podatek stworzony specjalnie pod IKE, np. 10% zakumulowanych dochodów kapitałowych.

W tej chwili tego typu scenariusze wydają mi się stosunkowo mało prawdopodobne. Co więcej, za bardziej prawdopodobne uważam jakieś próby udoskonalenia i uatrakcyjnienia IKE, chociażby przez zwiększenie limitów wpłat (kilka moich sugestii, jak można by to zrobić) czy stworzenie możliwości transferu środków dla Polaków, którzy gromadzą oszczędności w trzecim filarze zagranicą.

To skrajna wersja modelu, w którym IKE i IKZE stają się obowiązkowe dla wszystkich pracujących. W tym scenariuszu osoby podejmujące pracę nie mogłyby zrezygnować z uczestniczenia w tych programach oszczędzania i nie mogłyby zmienić dostawcy IKE lub IKZE.

Byłby to idealny scenariusz dla obecnego rządu, który szuka środków do finansowania programu inwestycyjnego. Składki na PPE, IKE i IKZE trafiałyby do kontrolowanego przez państwo funduszu, którego celem byłoby inwestowanie w rozwój przyszłościowych polskich przedsiębiorstw.

Szansę na realizację tego typu scenariusza oceniam dość nisko.

Nie wiem, jak miałoby to wyglądać w praktyce i czemu miałoby służyć. Takie posunięcie nie różni się faktycznie niczym od przejęcia kontroli nad zwykłymi depozytami bankowymi albo akcjami spółek publicznych w posiadaniu inwestorów indywidualnych. Nie różni się też specjalnie od masowego zajmowania prywatnych nieruchomości.

W normalnych okolicznościach takie posunięcia kompletnie nie mają sensu. Dlaczego? Ponieważ automatycznie niszczą wartość tych aktywów.

Zostawiam sobie 5% subiektywnego prawdopodobieństwa dla takiego rozwoju wypadków – w tej chwili praktycznie nie widzę na horyzoncie okoliczności, które mogłyby prowadzić do takiej bezmyślnej destrukcji prywatnych majątków.

Ten scenariusz jest z trochę innej bajki. Wielokrotnie słyszałem głosy, że państwo powinno zaangażować się we wspieranie oszczędzających, np. przez jakieś formy bezpośredniej dopłaty lub emisję jakichś uprzywilejowanych obligacji dla właścicieli IKE i IKZE z wyższym oprocentowaniem.

W tej chwili taka zmiana jest moim zdaniem z wielu powodów skrajnie nieprawdopodobna.

Jestem właściwie pewien, że IKE i IKZE się jakoś zmienią. Nie mam z tym problemu, bo wszystko się zmienia.

Być może będą to drobne korekty, być może kompletna reforma. Być może obecni właściciele tych rachunków zyskają, być może stracą. Być może będą to zmiany na lepsze, być może na gorsze. Tego niestety nie wiem.

Najmniej optymizmu mam co do przyszłości IKZE w obecnym kształcie. To nie znaczy, że nastawiam się na jakąś katastrofę. Obstawiam, że zmiany będą ewolucyjne, a obecni właściciele IKZE nie zostaną w żadnym momencie i w żaden sposób „ukarani” za to, że gromadzili w ten sposób oszczędności. Nawet gdyby IKZE miało zniknąć jako konstrukcja prawna, ich środki będą mogły być wypłacone lub przeniesione na inny rodzaj rachunku (np. IKE).

Myślę, że w dłuższym okresie odpowiedzialność za trzeci filar będzie przejęta w jakiejś mierze przez pracodawców. Być może będzie dotyczyć to tylko Pracowniczych Programów Emerytalnych, być może również IKE i IKZE. Nawet gdyby stały się obowiązkowe, to wydaje mi się, że raczej z opcją całkowitej rezygnacji oraz zmiany domyślnego dostawcy IKE i IKZE.

Za bardzo mało prawdopodobne uważam faktyczne przejęcie kontroli przez instytucje państwowe nad oszczędnościami gromadzonymi na IKE i IKZE. Za jeszcze mniej prawdopodobne uważam to, że państwo będzie dopłacać lub gwarantować jakieś nadzwyczajne stopy zwrotu dla prywatnych oszczędności emerytalnych na IKE i IKZE.

To są moje subiektywne poglądy w czerwcu 2016 roku. Co rok, w osobnym artykule, będę je aktualizować w miarę napływu nowych informacji.

Aktualizacja 4 lipca 2016: Ministerstwo Rozwoju zapowiada plany zmian w systemie emerytalnym, które prawdopodobnie kompletnie zmienią IKE i IKZE.

Zapraszam do podzielenia się swoimi spekulacjami dotyczącymi prawdopodobnego rozwoju wydarzeń dla IKE i IKZE.

Osobiście prowadzę i polecam IKE z rejestrem funduszy inwestycyjnych w NN TFI. Pod koniec ubiegłego roku w szczegółach opisałem wyniki swojej inwestycji.

Swoje IKZE prowadzę od 2012 roku na rachunku inwestycyjnym DM BDM. Pod koniec 2015 podsumowałem wyniki tej inwestycji. Stworzyłem też kompleksowy ranking IKZE dostępnych w różnych instytucjach finansowych w 2015.

Warto również przejrzeć inne narzędzia wspomagające oszczędzanie i inwestowanie.